Η Ρωμαϊκή αποικία η Φωτική βρίσκεται στην σημερινή περιοχή του Αγ. Δονάτου (Σαμέτια) και ιδρύθηκε το 167 π.χ. Στην θέση αυτή βρέθηκε η σαρκοφάγος του Βασιλιά της Ηπείρου Πύρου, όπου σήμερα βρίσκεται στο μουσείο Ιωαννίνων. Αιτία της δημιουργίας της ήταν ο Ρωμαϊκός αποικισμός.Εξαιτίας αυτού, δημιουργήθηκαν και άλλες αποικίες όπως αυτή της Νικόπολης. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την ενδυνάμωση της επαρχίας της Θεσπρωτίας καθώς παρατηρήθηκε μεταφορά πληθυσμού από γειτονικές περιοχές στην νεοσύστατες πόλεις. Η ακριβής θέση της (Λιμπόνι), φανερώθηκε, με την εύρεση 2 επιγραφών. Η πρώτη επιγραφή βρέθηκε το 1890 και περιέχει κείμενο αφιερωμένο στον Ρωμαίο έπαρχο, Σέξτο Πομπήιο Σαμπίνο. Είναι γραμμένη στα Λατινικά και χρονολογείτε στο τέλος του 3ου π.Χ αιώνα. Το 1906 βρέθηκε και η δεύτερη επιγραφή, η οποία είναι γραμμένη στην Ελληνική γλώσσα. Το περιεχόμενο της, είναι το κάτωθι ψήφισμα των πολιτών της Φωτικής: ΤΩ ΚΡΑΤΙΣΤΩ ΑΙΛΙΟ ΑΙΛΙΑΝΩ ΕΠΙΤΡΟΠΟ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΝΟΝΙΩΝ ΑΛΛΑ ΓΑΡ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑΝ ΚΝΗΝΣΕΙΤΟΡΙ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΝΩΡΙΔΟΥ ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ ΦΩΤΙΚΗΣΙΩΝ ΤΩ ΕΥΕΡΓΕΤΗ Ψ<ΗΦΙΣΜΑΤΙ> Φ<ΩΤΙΚΗΣΙΩΝ> Από τους 2ου και 3ο μ.Χ. αι. κατά την διάρκεια των οποίων λειτουργούσε στη Φωτική τοπική Βουλή, έχουν σωθεί αρκετές λατινικές επιγραφές, ενώ φαίνεται ότι η πόλη επέζησε και κατά την επόμενη περίοδο. Το όνομα της το πείρε από τον ιδρυτής της των Φώτιο που ήταν αρχηγός των Χαόνων.Ήταν έδρα επισκόπου. Λόγω ανασφάλειας, ο πληθυσμός της μεταφέρθηκε στο Φρούριο του Αγ. Δονάτου (χτίστηκε από τον Ιουστινιανό).

Στην περιοχή βρέθηκαν λατινικές επιγραφές και άλλα αρχαία ευρήματα που μαρτυρούν μια ιστορία με πολιτισμική ακμή. Σήμερα όλα τα ευρήματα εκτίθενται στα μουσεία της Ηπείρου καθώς και του εξωτερικού. Η φωτικη αποδέχτηκε τον Χριστιανισμό των Α’ αιώνα. Υπήρχε συμμετοχή σε οικουμενικές και τοπικές συνόδους. Παρά τις επιδρομές διαφόρων λαών (Σέρβων, Βουλγάρων, Φράγκων, Αλβανών κ.ά.), η Ήπειρος δεν έπαθε καμία εθνολογική αλλοίωση. Μετά τη διάδοση του Χριστιανισμού ήκμασαν σ’αυτήν έδρες χριστιανικών επισκοπών (Νικόπολη, Δρυινούπολη, Φωτική, Απολλωνία κ.α.) Τα ελληνικά ήθη, έθιμα και το φρόνημα ήταν τόσο ακμαία, ώστε, όταν καταλύθηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία από τους Σταυροφόρους, ιδρύθηκε από τους Κομνηνούς το ονομαστό Δεσποτάτο της Ηπείρου. Το Δεσποτάτο αυτό, μετά την άλωση, διατηρήθηκε ελεύθερο για 2 αιώνες με τις ελληνικές παραδόσεις και έθιμα του Ελληνικού Βυζαντίου. Μεγάλη ακόμη ήταν η επίδραση του για την τύχη του Ελληνικού Έθνους επί τουρκοκρατίας. Η παλιά της αίγλη ζωντάνεψε χάρη στα έργα του Ιουστινιανού, ο οποίος ανανέωσε το κάστρο της, το οποίο αργότερα ονομάζονταν κάστρο του “Αγίου Δονάτου”. Το 1796 βρέθηκαν στην θέση “Λιμπόνι” της Παραμυθιάς (θέση όπου τοποθετούνταν αρχαία Φωτική) 21 χάλκινα γλυπτά της Σχολής του Λυσσίπου (Γ’ αιώνας π.Χ.). Τα γλυπτά αυτά βρίσκονται διασκορπισμένα σε μουσεία στο Λονδίνο, στη Ρωσία και την Κωνσταντινούπολη.

Με τα χρόνια (κατά την τουρκοκρατία), το Λιμπόνι άρχισε να ανασκάπτεται ως που φανερώθηκαν αρχαία νεκροταφεία και τάφοι, και ήρθαν στο φως επιγραφές και επιτύμβια. Το 1906, ο Δημήτρης Μέξης, αρχαιολόγος και γιατρός στην Παραμυθιά, καταγόμενος από το Λάμποβο της Βόρειας Ηπείρου, ανακάλυψε 1 επιγραφή η οποία έφερε τις λέξεις «Συνέδριον των Φωτικήσσιων». Παρά τις διάφορες μετακινήσεις πληθυσμών, από τους Ρωμαίους και από άλλους, τα ήθη και τα έθιμα, η γλώσσα και η γραφή, και ο Ελληνικός πολιτισμός κυριαρχούν στους αποίκους, τους εξελληνίζουν και τους αφομοιώνουν με τους ντόπιους.

Κατά τα Βυζαντινά χρόνια, τον 6ο αιώνα μ.Χ., ο Ιουστινιανός προσθέτει στην πόλη καινούργια σπίτια, χτίζει ναούς και για την ασφάλεια των κατοίκων κατασκευάζει, απέναντι από την πόλη και στις πλαγιές του βουνού Κορύλα, ένα μεγάλο και δυνατό φρούριο το οποίο το αφιέρωσε στον προστάτη της περιοχής Άγιο Δονάτο. Το 925 μ.Χ. έδρα της διοίκησης της Ηπείρου ορίζεται η Φωτική. Ολόκληρη η Ήπειρος μετονομάζεται σε Φωτική. Και η 5 πιο γνωστοί Επίσκοποί της είναι ο Ιωάννης, ο Διάδοχος, ο Ιλλάριος, ο Φλωρέντιος και ο Εμμανουήλ. Από τους πιο γνωστούς ναούς, είναι ο ναός της Αγίας Φωτεινής, ο ναός της Παναγίας της Κυράς, ο ναός της Παναγίας της Λαμποβίθρας (σήμερα δίπλα στα ερείπια βρίσκεται η καινούργια εκκλησία της Παναγίας της Λαμποβίθρας), ο καθεδρικός ναός Κοντίνας, το Παλαιοκκλήσι, ο ναός του Αγίου Βασιλείου, ο Άγιος Αθανάσιος, ο Άγιος Δονάτος της Φωτικής (από το 1454 έως το 1456 παρέμεινε το ιερό λείψανο του Άγιου Σπυρίδωνα απ’ όπου μεταφέρθηκε στην Κέρκυρα, αργότερα χρησιμοποιήθηκε για σχολείο που ίδρυσε ο Πάτερ Κοσμάς το 1771 και σήμερα υπάρχει καινούργια εκκλησία στην μνήμη του Αγίου Δονάτου), ο Άγιος Δονάτος του Ιουστινιανού, και τέλος, ο Άγιος Κωνσταντίνος και ο Άγιος Μηνάς. Κατά την τουρκοκρατία, αρχαιοκάπηλοι επιδίδονται σε λεηλασίες.

Πολλοί τάφοι, επιτύμβιοι, μνημεία, ανάγλυφες περιγραφές μεγάλης αρχαιολογικής αξίας καταστρέφονται και λεηλατούνται. Στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στη Ρώμη και σε άλλα Ευρωπαϊκά μουσεία, εκτίθενται διάφορα αγάλματα, τα οποία προέρχονται από την Φωτική. Έως τώρα, παραδόξως, καμία προσπάθεια, είτε ιδιωτική, είτε συλλογική, είτε κρατική, δεν έχει γίνει με σκοπό την επιστροφή ορισμένων, αν όχι όλων αυτών των αρχαιολογικών θησαυρών, και την έκθεσή τους σε κάποιο μουσείο στην Παραμυθιά ή κάπου αλλού στην Ήπειρο. Το οδοιπορικό στην Φωτική του Βασίλλη Κραψίτη

Πηγή:http://www.paramythia-online.gr