Η πόλη της Παραμυθιάς βρίσκεται στα βόρεια του κάμπου που αρχίζει από το γνωστό από τη μυθολογία ποταμό Αχέροντα στα νότια και φτάνει μέχρι το χωριό Νεοχώρι στα βορειοδυτικά.
Ανατολικά της υψώνεται η οροσειρά Κορύλα (ύψ. 1658 μ.) που αφήνει μόνο ένα στενό πέρασμα προς το Νομό Ιωαννίνων – τη Σκάλα της Παραμυθιάς. Δυτικά περικλείεται από τα αετόμορφα χαμηλά βουνά που τη χωρίζουν από τον κάμπο του Μαργαριτίου.
Η πόλη είναι χτισμένη αμφιθεατρικά και τα τελευταία της σπίτια βρίσκονται στην πλαγιά κάτω από το Κάστρο του Αϊ – Δονάτου. Στα πόδια της ρέει ο μικρός και γνωστός από τη μυθολογία ποταμός Κωκυτός, που σχηματίστηκε – κατά τη μυθολογία – από τα δάκρυα των συγγενών των νεκρών που έπαιρνε ο χάροντας και οδηγούσε με τη βάρκα του – μέσω της Αχερουσίας λίμνης στον κάτω κόσμο.
Ο αρχαίος οικισμός του χώρου της σημερινής πόλης τοποθετείται στην εποχή του χαλκού (2.500 – 11ος π.Χ. αιώνας). Ο χώρος αυτός απλώνεται ανάμεσα στο αρχαίο Κάστρο του «Γαλατά» Δυτικά και καταλήγει στο πολυγωνικό τείχος (δεν υπάρχει σήμερα) στο νότιο άκρο της πόλης, στην προϊστορική θέση «Σαρδάκια».
Πάνω από την πόλη στέκεται αγέρωχο και περήφανο «το φύσει και θέσει» οχυρό Κάστρο της, απ΄ όπου η θέα προς την πόλη και τον κάμπο είναι μαγευτική.
Ονομάζεται Κάστρο Αϊ – Δονάτου, πήρε αυτό το όνομα από τη φήμη του Επισκόπου Ευροίας Δονάτου (4ος μ.Χ. αι.), του οποίου Ναός υπήρχε μέσα στο Κάστρο και που θεωρούνταν προστάτης του και ολόκληρης της περιοχής. Τμήμα του ιερού λειψάνου του Αγίου Δονάτου μεταφέρθηκε από τη Βενετία και τοποθετήθηκε στον ομώνυμο Μητροπολιτικό Ναό της Παραμυθιάς στις 28 – 9 – 2000.
Η επικρατέστερη άποψη για την προέλευση της ονομασίας της πόλης είναι η εξής:
Προς το τέλος του 12ου μ.Χ. αιώνα χρονολογείται η ολοσχερής καταστροφή της αξιόλογης πόλης Φωτικής, σε μικρή απόσταση Δυτικά του Κάστρου (στη σημερινή θέση Λιμπόνι). Οι κάτοικοί της κατέφευγαν σταδιακά μέσα στο Κάστρο, όπου έχτιζαν τις νέες τους κατοικίες. Μεγάλο όμως μέρος του πληθυσμού ένιωθε ιδιαίτερη ασφάλεια στο Μοναστήρι της Παναγίας της Παρηγορήτριας που βρισκόταν στα νότια της σημερινής πόλης, όπου και σήμερα η «Μεγάλη Εκκλησιά». Από τη λέξη παρηγορήτρια που στην αρχαία Ελληνική λέγεται «Παραμυθία», επικράτησε η δεύτερη ονομασία, γιατί στο Ναό Παναγίας η πόλη για πολλούς αιώνες αναφέρεται και με τα δύο ονόματα: «Άγιος Δονάτος» και «Παραμυθία».
Σχετικά με τη χρονολογία της κατάκτησης και οριστικής εγκατάστασης των Τούρκων στη Θεσπρωτία δύο είναι οι επικρατέστερες απόψεις: Η μία δέχεται το έτος 1430 που συμπίπτει με την παράδοση των Ιωαννίνων, περισσότερο όμως αποδεκτή είναι η χρονολογία 1449, οπότε έπεσε στα χέρια των Τούρκων η Άρτα και καταλύθηκε το Δεσποτάτο της Ηπείρου.
Το τουρκικό στοιχείο που εγκαταστάθηκε στην αρχή ήταν ολιγάριθμο, για να αυξηθεί η τουρκική πολιτική εφάρμοσε το μέτρο του εξισλαμισμού των κατοίκων στην αρχή με παραχώρηση κάποιων προνομίων και αργότερα με βίαιο τρόπο. Το μέτρο αυτό έλαβε μεγάλη έκταση και με ανελέητη βία μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Παραμυθιώτη Μητροπολίτη Τρίκκης Διονυσίου του Φιλοσόφου που με τους γενναίους συναγωνιστές του μπήκαν στα Γιάννινα το Σεπτέμβρη του 1611. Το τραγικό τέλος του Διονυσίου και των συντρόφων του ακολούθησε η ανελέητη δίωξη των Χριστιανών της Παραμυθιάς.
Καθολικός επίσης εξισλαμισμός σημειώθηκε μετά από τον πόλεμο του 1732 – που υποκινήθηκε από τους Ενετούς – των Σουλιωτών κατά των Σουλτανικών στρατευμάτων. Η σκληρή αυτή τακτική εφαρμόσθηκε και στη συνέχεια λόγω της αντίστασης των Σουλιωτών.
Μετά την πτώση του Σουλίου (1803) οι συνέπειες για τη λαμπρή ως τότε και ακμάζουσα πόλη της Παραμυθιάς ήταν τραγικές. Ο Αλή Πασάς εκδίωξε πολλούς Μωαμεθανούς προκρίτους που συνεργάσθηκαν με τους Σουλιώτες και εξόντωσε σημαντικό αριθμό Χριστιανών. Έτσι το 1809 η πόλη είχε 400 Μουσουλμανικές και 40 Ελληνικές οικογένειες.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι το γεγονός ότι οι Μωαμεθανοί κάτοικοι της πόλης – και της περιοχής της – είχαν ως μητρική τους γλώσσα την Ελληνική, παράλληλα μιλούσαν και την Αλβανική. Τα περισσότερα ήθη και έθιμά τους ήταν τα ίδια με αυτά των Χριστιανών. Δε γνώριζαν καλά τη Θρησκεία τους και πολύ ελάχιστα ήταν αφοσιωμένοι σ΄ αυτή.
Πολλοί επίσης ήταν κρυπτοχριστιανοί και εκδήλωναν ευλάβεια και σεβασμό στην προγονική τους Θρησκεία. Ωστόσο για την τέλεση των θρησκευτικών τους καθηκόντων πολλοί αξιόλογοι Χριστιανικοί Ναοί μετατράπηκαν σε τζαμιά. Μέχρι το 1944 είχαν διασωθεί οχτώ. Το πιο σημαντικό και σε εξαίρετη θέση ήταν το τζαμί του «Βασιλέως» πάνω από τη βρύση «Τσαούση», που ανεγέρθηκε από το Σουλτάνο Βογιαζήτ Α’. Επίσης από τον ίδιο είχε ανεγερθεί και το τζαμί του Κάστρου του Αϊ – Δονάτου (Αϊδονάτ Καλεσί).
Σεβασμό έδειξαν οι Μωαμεθανοί στο Βυζαντινό Ναό της Παναγίας της Παραμυθίας που διατηρήθηκε άθικτος μέχρι σήμερα. Στο Ναό αυτό τοποθετήθηκε από τον πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Καλοχαιρίτη το 1453 το λείψανο του Αγίου Σπυρίδωνα που μετέφερε από την Κωνσταντινούπολη. Λόγω όμως της ανασφάλειας που επικρατούσε στην περιοχή μεταφέρθηκε αργότερα (1456) στην Κέρκυρα στη θέση όπου χτίστηκε ο σημερινός Ναός του Αγίου Σπυρίδωνα.
Αξίζει να αναφερθεί ότι στην Παραμυθιά και στα περίχωρα δεν υπήρχε Αλβανικός πληθυσμός, παρόλο που μιλιόταν και η Αλβανική γλώσσα από τους Τούρκους (και εξισλαμισθέντες Χριστιανούς σε πολλά χωριά). Αυτό μαρτυρείται από επιστολή του Μητροπολίτη Παραμυθιάς Νεόφυτου που στάλθηκε το 1912 στον Πρόεδρο Ηπειρωτικού Συλλόγου στην Κωνσταντινούπολη.
Ο πολύπαθος Χριστιανικός πληθυσμός της Παραμυθιάς και της Επαρχίας της έδωσε το αγωνιστικό «παρών» σ΄ όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες. Ειδικότερα στην περίοδο των αγώνων των Σουλιωτών βοήθησε με κάθε τρόπο την προσπάθειά τους για να διατηρήσουν αδούλωτη την πατρίδα τους.
Στην περίοδο της επανάστασης του 1854, λόγω της ενεργούς συμμετοχής τους, ο Μελίαγος Πρόνιος, ηγέτης των Μουσουλμάνων της Παραμυθιάς, εξόντωσε μεγάλο αριθμό των Χριστιανών της πόλης και των περιχώρων.
Σε τρομοκρατία ασύλληπτου βαθμού επιδόθηκε το Μουσουλμανικό στοιχείο από το 1890 – 1913 με αρχηγό τον Αγάκο Πρόνιο. Στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα 1912-13 ο φεουδάρχης Φουάτ Πρόνιος ζήτησε να υποταχτούν οι επαναστατημένοι κάτοικοι των Σουλιοτοχωριών και σε αντίθετη περίπτωση θα πλήρωναν με τη ζωή τους, η εντολή του, όπως ήταν φυσικό, έπεσε στο κενό.
Αλλά να. Μακριά χτυπούν καμπάνες από Κρύσταλλο. Αύριο, αύριο, αύριο. Το Πάσχα των Ελλήνων.
Η χαρμόσυνη είδηση της πτώσης των Ιωαννίνων στα χέρια του Ελληνικού στρατού έφερε δύο μέρες αργότερα (23-2-1913) και την πολυπόθητη λευτεριά στην πολύπαθη Παραμυθιά.
Ο Χριστιανικός πληθυσμός φέρθηκε με γενναιοψυχία απέναντι στους παλιούς σκληρούς διώκτες του, καμιά πράξη αντεκδίκησης. Παρόλα αυτά οι Μουσουλμάνοι της Παραμυθιάς πρωτοστατώντας οργάνωσαν μεγάλο κατασκοπευτικό δίχτυο για την προσάρτηση της Θεσπρωτίας στην Αλβανία. Υπήρξαν οι οργανωτές των Τουρκοτσάμηδων που με την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου 1940 χτύπησαν πισώπλατα τον Ελληνικό στρατό, εγκλημάτισαν ξανά και πυρπόλησαν οικοδομικό τετράγωνο του κέντρου της πόλης.
Οι Τουρκοτσάμηδες της Παραμυθιάς συνεργάστηκαν στενά με τα στρατεύματα κατοχής. Ο Χριστιανικός πληθυσμός της περιοχής αντέδρασε δυναμικά και με την καθολική του αντίσταση ανέτρεψε τα καταχθόνια σχέδια των εχθρών του έθνους. Πλήρωσε όμως και πάλι βαρύ φόρο αίματος. Με την υπόδειξη των Μουσουλμάνων, που είχαν καταστρώσει σχέδιο για την εξόντωση του ηγετικού Χριστιανικού στοιχείου, η Γερμανική διοίκηση προχώρησε στη σύλληψη και ομαδική εκτέλεση 49 προκρίτων της πόλης. Η πόλη της Παραμυθιάς μπήκε στον κατάλογο των μαρτυρικών πόλεων της Ελλάδας: Δίστομο – Κομμένο – Καλάβρυτα – Παραμυθιά.
Η οργανωμένη εθνική αντίσταση συνέχισε να γράφει ατίμητες σελίδες δόξας μέχρι το φθινόπωρο του 1944, οπότε σήμαναν και πάλι οι καμπάνες της Λευτεριάς και οι σημαίες «ξεδιπλώθηκαν στον αγέρα».
